1. Wstęp
Zając bielak (Lepus timidus), również nazywany zającem polarnym, to jeden z najbardziej fascynujących przedstawicieli rodziny zającowatych (Leporidae). W niniejszym artykule przyjrzymy się bliżej adaptacjom, które pomogły temu ssakowi przetrwać w trudnych warunkach środowiskowych, jego siedlisku, biologii, interakcjach z ludźmi oraz zagrożeniach i ochronie tego gatunku.
2. Opis i klasyfikacja
2.1 Morfologia
Zając bielak jest średniej wielkości zając o długości ciała od 40 do 65 cm, wagą 2,5 do 5,5 kg, z wyjątkowo długimi uszami (7–10 cm) i tylnej części ciała. W zależności od pory roku, sierść tego gatunku zmienia barwę. Latem jest szaro-brązowa z białymi bokami i brzuchem, a zimą całkowicie biała, z wyjątkiem czarnych końcówek uszu. Ta zmiana sierści pozwala zającowi doskonale maskować się w swoim otoczeniu.
2.2 Podgatunki
Wyróżnia się kilka podgatunków zająca bielaka, które różnią się nieco wyglądem i obszarem występowania:
- Lepus timidus timidus – występuje w Skandynawii, Finlandii i północnej Rosji;
- Lepus timidus varronis – zamieszkuje Alpy i Apeniny we Włoszech oraz Pireneje we Francji i Hiszpanii;
- Lepus timidus hibernicus – występuje w Irlandii;
- Lepus timidus scoticus – zamieszkuje Szkocję;
- Lepus timidus transsylvanicus – występuje w Karpatach.
3. Adaptacje
3.1 Maskowanie
Zmiana ubarwienia sierści zająca bielaka jest jednym z kluczowych mechanizmów maskowania, pozwalającemu temu gatunkowi unikać drapieżników. Latem, gdy tundra jest pokryta roślinnością, szaro-brązowa sierść doskonale komponuje się z otoczeniem, podczas gdy zimą biała sierść idealnie imituje pokrywę śnieżną.
3.2 Fizjologia
Zając bielak posiada liczne przystosowania fizjologiczne, które pomagają mu przetrwać w surowych warunkach klimatycznych. Duże, owłosione łapy pozwalają mu poruszać się po miękkim śniegu bez zapadania się, a także działają jak naturalne „śnieżne buty”, izolując od zimna. Dodatkowo, gęsta sierść chroni zwierzę przed utratą ciepła, podczas gdy biała sierść zimą odbija promienie słoneczne, zapobiegając przegrzewaniu.
3.3 Zachowanie
W celu przetrwania w ekstremalnych warunkach, zając bielak wykazuje również wiele adaptacji behawioralnych. Jest to gatunek o aktywności zmierzchowej i nocnej, co pozwala mu unikać drapieżników o działalności dziennych. Ponadto, zając bielak potrafi doskonale się wtopić w otoczenie, pozostając nieruchomo i przyklęczony, co utrudnia wykrycie przez wrogów naturalnych. Zajęcza „szopa” – płytkie zagłębienie w ziemi, w którym zwierzę przebywa w ciągu dnia – również stanowi sposób na zwiększenie kamuflażu.
4. Rozmieszczenie i siedlisko
Zając bielak zamieszkuje tereny o chłodnym klimacie w północnej Eurazji, w tym obszary Skandynawii, Finlandii, Rosji, Alp, Apeninów, Pirenejów, Karpat, a także Wysp Brytyjskich. Preferuje siedliska takie jak tundra, tajga, góry, torfowiska oraz wrzosowiska.
5. Biologia
5.1 Rozród
Okres rozrodczy zająca bielaka trwa od lutego do września, choć w chłodniejszych rejonach może być krótszy. Samice rodzą 1-4 miotów rocznie, a każdy miot liczy od 1 do 8 młodych. Ciąża trwa około 50-54 dni, a młode zające rodzą się w zagłębieniu wyściełanym sierścią matki. Zajęcza młodzież jest zdolna do samodzielnego życia już po kilku tygodniach, choć do osiągnięcia dojrzałości płciowej potrzebuje około 8-12 miesięcy.
5.2 Pokarm
Zając bielak jest roślinożercą. Jego dieta składa się głównie z traw, ziół, liści, pędów, korzeni i kory drzew. W zimie, gdy pokarm jest mniej dostępny, zające mogą również zjadać porosty i mchy.
5.3 Wrogowie naturalni
Wśród naturalnych wrogów zająca bielaka znajdują się drapieżniki takie jak wilki, rysie, lisy, jastrzębie, sowy oraz orły przednie. Wielu z nich poluje na zające dzięki ich zmysłowi wzroku, węchu i słuchu.
6. Interakcje z ludźmi
Zając bielak przez wiele lat był postrzegany jako zwierzę łowne, które dostarczało mięsa i futra ludziom zamieszkującym jego siedliska. Obecnie, w wielu krajach, zając bielak jest objęty ochroną, choć nadal może być legalnie odstrzeliwany w niektórych miejscach, np. w celu regulacji populacji.
7. Ochrona i zagrożenia
Głównymi zagrożeniami dla zająca bielaka są utrata i fragmentacja siedlisk, zmiany klimatyczne, nadmierne polowania oraz konkurencja z innymi gatunkami, takimi jak zając szarak (Lepus europaeus). W celu ochrony tego gatunku, konieczne są działania takie jak:
- Ochrona i przywracanie siedlisk, szczególnie torfowisk, wrzosowisk i tundry;
- Regulacja polowań, w tym ustalanie sezonów i limitów odstrzału;
- Monitorowanie populacji zająca bielaka oraz jego wrogów naturalnych;
- Działania mające na celu zwiększenie różnorodności biologicznej, np. wprowadzanie korytarzy ekologicznych czy odbudowa łąk.
8. Podsumowanie
Zając bielak (Lepus timidus) to niezwykły przedstawiciel rodziny zającowatych, którego adaptacje do życia w trudnych warunkach środowiskowych, takie jak maskowanie czy przystosowania fizjologiczne, pozwalają mu przetrwać w surowym klimacie. Aby zapewnić długotrwałe przetrwanie tego gatunku, ważne jest prowadzenie działań ochronnych, mających na celu zachowanie jego siedlisk oraz monitorowanie populacji.
9. Bibliografia
- Angerbjörn, A. (2004). Lepus timidus. The IUCN Red List of Threatened Species 2004.
- Flux, J. E. C. & Angermann, R. (1990). The Hares and Jackrabbits. In: J. A. Chapman, J. E. C. Flux (eds), _Rabbits, Hares and Pikas: Status Surveyand Conservation Action Plan_, IUCN, Gland, Switzerland.
- Hewson, R. (1974). Some factors influencing the distribution and abundance of the mountain hare, Lepus timidus, in Scotland. Journal of Zoology, 173(1), 1-15.
- IUCN (2021). The IUCN Red List of Threatened Species. Version 2021-1. Retrieved from https://www.iucnredlist.org
- Kurki, S., Nikula, A., Helle, P., & Lindén, H. (1998). Abundance of red fox and pine marten in relation to the composition of boreal forest landscapes. Journal of Animal Ecology, 67(5), 874-886.
- Monaghan, P., & Metcalfe, N. B. (1985). Group foraging in wild brown hares: effects of resource distribution and social status. Animal Behaviour, 33(3), 993-999.
- Thulin, C. G., Jaarola, M., & Tegelström, H. (2006). The occurrence of mountain hare mitochondrial DNA in wild brown hares. Molecular Ecology, 15(2), 461-465.